Hooglandse Kerk

Toon op kaart

Reisgids +

De geschiedenis van de Hooglandse Kerk begint wanneer de bisschop van Utrecht, Gwijde van Avesnes, op 20 december 1314 toestemming verleent voor de bouw van een houten kapel op het ‘Hooge Land’ als bijkerk van de parochiekerk van Leiderdorp. De kapel is gewijd aan de heilige Pancratius († ca. 300). Enkele decennia later wordt deze kapel vervangen door een eenvoudige stenen kerk met een torentje, maar met de sterke economische groei van Leiden neemt de behoefte aan een veel grotere kerk al vrij snel toe.

Op 29 oktober 1366 verheft de bisschop van Utrecht, Jan van Virneburg, de kerk tot kapittelkerk. De kanunniken die deel uitmaken van het collegiale kapittel van Sint Pancras, zijn overwegend afkomstig uit voorname families en veelal van adel. De nieuwe status geeft de aanzet tot plannen voor een grootse kruiskerk, die de Pieterskerk in alle opzichten zal moeten overtreffen. In 1377 start de bouw van een grootse kerk, te beginnen met het priesterkoor (1391) en de kooromgang (1415). De eerste fase van het zuidertransept neemt een aanvang met de bouw van de Heilige Kruiskapel (1436). De vermelding van de Onze Lieve Vrouwekapel in een overeenkomst tussen het kapittel en het kerkmeesterscollege uit 1448 is de eerste aanwijzing voor de aanleg van het noordertransept. Tussen 1420 en 1436 komen de toegangsportalen tot stand. De zijbeuken worden in de periode 1432 en 1456 verbreed. Het kapittel lijdt regelmatig aan geldgebrek, onder meer als gevolg van tegenvallende inkomsten uit de afzonderlijke prebenden. Geldontwaarding, de afhankelijkheid van de stad Leiden van de wolhandel en de hoge belastingen die oorlogvoerende graven van Holland heffen, eisen eveneens hun tol. Ondanks de voortdurende vertraging gaat het ambitieuze project door. Omstreeks 1500 krijgt het brede transept zijn huidige vorm. Het is met een lengte van 65,70 meter het langste gotische transept in Nederland.

Op voorspraak van Karel de Stoute verleent paus Paulus II op 24 februari 1470 het kapittel van Sint Pancras ‘exemptie’. Daardoor valt het kapittel niet langer onder de rechtsmacht van het bisdom Utrecht, maar onder direct gezag van de paus. Het lot lijkt het kapittel gunstig gezind: omstreeks 1525 hebben de autoriteiten in de Nederlanden plannen om de Sint Pancraskerk tot kathedraal te laten verheffen. Leiden zou bisschopsstad worden en het collegiale kapittel zou tot kathedraalkapittel worden verheven. Zover komt het echter niet. Onrustige tijden zijn in aantocht: binnen het kapittel ontstaan spanningen en de invloed van de Reformatie neemt toe. Aan de bouw van de Sint Pancraskerk komt in 1535 voorgoed een einde. Bij de bisschoppelijke herindeling van 1559 gaat de beoogde bisschopszetel uiteindelijk naar de Grote of Sint-Bavokerk in Haarlem. De verlenging en verhoging van het schip, de stenen gewelven, luchtbogen en balustraden worden niet meer voltooid: het blijft slechts bij de nog steeds zichtbare aanzetten. In de eerste helft van de 16e eeuw is de kerk met veel pracht en praal ingericht. In de kerk bevinden zich 24 altaren, met een prominente plaats aan de noordoost vieringpijler voor het aan haar schutspatroon Sint Pancratius gewijde altaar.

Tijdens de beeldenstorm van augustus 1566 worden grote vernielingen aangericht en talloze kunstvoorwerpen en archiefstukken gaan verloren. In 1572 gaat de kerk over in protestantse handen en zij dient in tijden van nood ook als graanopslag, zoals tijdens het Leidens ontzet in 1574. Van de oorspronkelijke katholieke aankleding blijft vrijwel niets behouden.

n de 17e eeuw vervult de Hooglandse Kerk een belangrijke religieuze en maatschappelijke rol in Leiden. Uit deze periode dateren onder meer de tochtportalen, de banken in de zijbeuken, de kansel, de uitbreiding van het orgel, vele grafzerken en de huizen aan de buitenzijde van de kerk.

In het midden van de 19e eeuw is de kerk bouwvallig, onder meer als gevolg van de ramp met het kruitschip in 1807. Even wordt zelfs sloop van de kerk overwogen. Zover komt het niet en van 1840 tot 1903 wordt de kerk flink gerestaureerd onder leiding van de architecten J.C. Rijk en W.C. Mulder. Onderdeel van de werkzaamheden zijn het tongewelf in het schip (1840) en de fraaie houten gewelven in het koor en het transept (1850) die een goed beeld geven van de oorspronkelijke ruimtewerking. Voorts wordt het hoogkoor ontdaan van het koorhek en de houten afscheidingen met de kooromgang.

Na de Tweede Wereldoorlog besluit men opnieuw tot een grote restauratie, die van 1952 tot 1972 wordt uitgevoerd. Later vinden op kleinere schaal restauratiewerkzaamheden plaats, waardoor de kerk vandaag de dag in een goede staat verkeert.

Deel op Facebook >
Hooglandse Kerk op de kaart >

wandelingen & reisgidsen? Ook in Leiden! Wordt gratis lid >

Ontdekken In de buurt

Leiden, Zuid-Holland

muurgedichten

Er zijn verschillende muurgedichten aangebracht op een groot aantal muren in de Nederlandse stad Leiden. Het originele project behelsde 101 muurgedichten, die werden aangebracht tussen 1992 en 2005. Sommige muurgedichten zijn verloren g...

De burcht van Leiden is een van de oudste nog bestaande voorbeelden van een burcht in Nederland. Het ronde bouwwerk bevindt zich op een motte, een kunstmatige heuvel, en kan worden betreden door een zandstenen poort. Met het opwerpen van...

Het naar de heilige Anna vernoemde hofje is in 1492 gesticht op het erf achter het huis van de een jaar eerder overleden Leidse brouwer Willem Claesz aan de Hooigracht. Willem Claesz had daar reeds in 1487 een complex huizen gekocht. De ing...

Aan de Breestraat staat de oude renaissancegevel uit 1600, ontworpen door Lieven de Key, de stadssteenhouwer van Haarlem, en Lüder von Bentheim, die tegelijkertijd de renaissancefaçade van het stadhuis van Bremen bouwde. Aan de zijde van de...

Het waag is rond 1657 gebouwd naar een ontwerp van Pieter Post op de plaats van het oude, houten waaggebouw. Dit stond sinds 1455 op de plaats waar de Oude Rijn, de Nieuwe Rijn en de Mare samenkomen. De waag is gebouwd in de stijl van het H...

Van de Reformatie tot het begin van de 19e eeuw was in Nederland de macht aan de protestanten, de katholieken hielden hun diensten in zogenaamde schuilkerken. Toen met de grondwet van 1848 de godsdienstvrijheid was gevestigd, was het tijd o...

detail >

Reisgids +

Bezienswaardigheden in Leiden

Alles zien in Leiden

Bezienswaardigheden in Zuid-Holland

Alles zien in Zuid-Holland